Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı / Sanayi Genel MüdürlüÄŸü Olarak Raylı Sistem Sektöründe Yaptığımız Çalışmalar

Raylı sistem araçları güvenli ve konforlu bir yolculuk imkânı saÄŸlaması ve yük taşımacılığında ekonomik, verimli ve çevre odaklı fırsatlar sunması nedeniyle hem kent içi hem de ÅŸehirlerarası ulaşımda yaygın olarak tercih edilmektedir. Bu nedenle küresel ölçekte raylı sistem araçlarına yapılan yatırımlar hızla artmaktadır. Ülkemizde de demiryolu ve kent içi ulaşım sektörlerinde artan kamu yatırımlarına paralel olarak önemli ölçüde raylı sistem araç ihtiyacı ortaya çıkmıştır.

Önümüzdeki dönem yapılacak yatırımlar göz önünde bulundurulduÄŸunda kaynaklarımızın yurtdışına çıkışının önüne geçilmesi, raylı sistemler sanayiinin geliÅŸimi ve daha sonraki aÅŸamalarda üretilen araçların ihracat imkanının saÄŸlanması önem arz etmektedir.

Raylı sistemler sektörünün doÄŸrudan ve dolaylı olarak makina, elektrik, aÄŸaç ürünleri, inÅŸaat gibi birçok sektörle iliÅŸki içerisindedir.  Dünya genelinde altyapı, sinyalizasyon, araç üretiminin toplamı olarak ele alınmaktadır. Avrupa BirliÄŸi, ve UNIFE (European Rail Industry Association) ise demiryolu tedarik imalatçıları diye sektörü tanımlamaktadır. Bunlar arasında, demiryolu araçları üreticileri, sinyalizasyon yapan firmalar, alt yapı firmaları ve hizmet sektörü birlikte yer almaktadır.

Bakanlığımız raylı sistemler sektörü tanımını ise  Nace Kod 30. DiÄŸer ulaşım araçlarının imalatının altındaki “30.20 - Demir yolu lokomotifleri ve vagonlarının imalatı” oluÅŸturmaktadır. Bu da altyapı hizmetlerinin UlaÅŸtırma ve Altyapı Bakanlığı tarafından yerine getirilmesi, sinyalizasyon faaliyetlerinin de henüz ülkemizde tam olarak geliÅŸmemiÅŸ olmasından kaynaklanmaktadır. Araç üretimi ise doÄŸrudan imalat sanayinin bir alt kolu olup, Bakanlığımız sorumluluÄŸunda bulunmaktadır.

Ülkemizde raylı sistem araçlarında yerli üretimin geliÅŸtirilmesine iliÅŸkin önemli çabalar bulunmasına raÄŸmen bu konuda koordinasyon görevi üstlenerek üretim ve talep planlaması yapabilecek yetkiye sahip bir yapı bulunmamaktadır. Raylı sistem araçlarının temininde belediyeler ile kurum ve kuruluÅŸların birbirinden bağımsız hareket ederek araç temin ettikleri dikkat çekmektedir.

Raylı sistem araçları ihtiyacının karşılanmasında yerli tasarım ve üretim olanaklarının artırılabilmesi amacıyla ölçek ekonomisinden faydalanılması, yerli üretime iliÅŸkin stratejik vizyon geliÅŸtirilmesi, mevzuat altyapısının oluÅŸturulması ile zorunlu alımların temin edilmesi, ilgili kuruluÅŸlar arasında eÅŸgüdümün saÄŸlanması yönündeki ihtiyaç devam etmektedir.

Ülkemizin raylı sistemler alanındaki söz konusu ihtiyaçlarına yönelik, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Sanayi Genel MüdürlüÄŸü olarak raylı sitemler sanayisine iliÅŸkin kurumsal yapılanmamız Kasım 2017 tarihinde Ulaşım Araçları Daire BaÅŸkanlığına baÄŸlı Raylı Sistemler Sanayi Åžubesinin kurulması ile baÅŸlamıştır. Sektör doÄŸrudan ve daha yakından takip edilmiÅŸtir.  Güncel durumda, yeni yapılanmamızın tamamlanması ile Sanayi Genel MüdürlüÄŸü-Metal Sanayi Dairesinde çalışmalar devam etmektedir.

Ä°lk olarak firma ziyaretleri ve ilgili kamu kurum ve kuruluÅŸ ziyaretleri planlanmış ve UlaÅŸtırma ve Altyapı Bakanlığı ile koordineli çalışılarak araç envanteri ortaya çıkarılmıştır. Söz konusu çalışma ile bugüne kadar tamamlanan projelerde kullanılan araçların yurtdışı merkezli firmalardan tedarik edildiÄŸi yalnızca metro ve tramvay araçları dikkate alındığında, son 30 yılda ülkemizde 12 ayrı firmadan 26 farklı araç tipinde 2.866 araç ithal edildiÄŸi, pazarımızın yabancı firmalara çok açık hale getirildiÄŸi görülmüÅŸtür. Oysa ki dünya raylı sistemler pazarı incelendiÄŸinde birçok ülkenin söz sahibi bir firmasının olduÄŸu görülmektedir.

DiÄŸer taraftan ülkemizde planlanan yatırımlar ile pazar talebimizin canlı olması yerli üretimimizin geliÅŸtirilmesi açısından büyük rol oynamaktadır. Bu sebeple, belediyeler ve UlaÅŸtırma ve Altyapı Bakanlığından ileriye dönük ihtiyaçlar talep edilerek bir ihtiyaç öngörümüz oluÅŸturulmuÅŸtur. Kısa ve orta vadede kent içinde alınması planlanan raylı sistem araçları yatırım tutarının 4,7-6,4 milyar Avro, ulusal aÄŸda ise 4,5-15 Milyar Avro civarında olacağı tahmin edilmektedir. Bu büyüklükte bir alımın 30 yıllık bakımı ve yedek parçaları da hesaba katıldığında toplam maliyetin 38-40 milyar Avro düzeyinde olacağı deÄŸerlendirilmektedir. Orta ve uzun vadede raylı sistem araçlarına yapılacak söz konusu yatırımlar ülkemizde yerli ve milli raylı sistem araç sanayisinin geliÅŸmesi ve teknolojisinin kazanılması için büyük bir fırsat ve imkan oluÅŸturmaktadır. Katkı saÄŸlayacağı diÄŸer sektörler açısından kaldıraç etkisi oluÅŸturabilecek büyüklüktedir. Bu fırsatın deÄŸerlendirilmesi büyük önem arz etmekte, kaçırılması halinde Türkiye’de raylı sistem ve araçları sanayisinin geliÅŸtirilmesi imkanı ortadan kalkacaktır.

Sektördeki araç üreticileri bakımından üretimi incelersek, standartları belli olsa da üretilen her araç talebe göre oluÅŸturulmaktadır. Çünkü her aracın taşıyacağı yolcu sayısı, yolun karakteristiÄŸi aracın koltuk sayısı, uzunluk, maksimum hız gibi özelliklerini deÄŸiÅŸtirmektedir. Bu durum, ihaleye özel ürün üretme, uzun süreler gerektirmekte ve ihtiyaç planlamasını ön plana çıkarmaktadır.

Ä°lerleyen süreçte sektörün yapısı, kabiliyet ve yetenekleri de ortaya koyularak bir çalışma hazırlanmıştır. Raylı sistemler sektörünün tamamı orta yüksek teknoloji ürün grubunda yer almaktadır. Sektörün %68’i KOBÄ° üstü, %20’si orta büyüklükteki iÅŸletmelerden oluÅŸmaktadır. (GBS verileri, 2020)

Dünyada raylı sistemlerdeki ana üreticiler, tramvaydan yüksek hızlı trene kadar, alt sistem bazında tren kontrol sisteminden sinyalizasyona kadar üretim ve mühendislik hizmeti verebilmektedir. Ancak ülkemizdeki üreticiler kritik bileÅŸenlerde yurtdışına bağımlı olup, yüksek hızlı tren dışında raylı sistem araçlarında, belirli oranda yerli üretim kabiliyetine sahiptir.

Ülkemizde farklı nitelikte raylı sistem aracı üreten firmalar çoÄŸunlukla yabancı firmaların lisanslarıyla araç üretmektedir. Bu kapsamda ülkemizde raylı sistem araçlarının yerli üretiminde önemli bir kapasite oluÅŸmuÅŸ olmakla birlikte söz konusu üretim kabiliyetlerinin tasarım, araÅŸtırma ve geliÅŸtirme faaliyetleri ile desteklenmesi gerekmektedir.

DiÄŸer taraftan yerli üreticimizin küresel ölçekli firmalarla rekabet ÅŸartları her geçen zorlaÅŸmaktadır. Dünyada özellikle Çin’in piyasaya girmesinden sonra rekabet ÅŸartları zorlaÅŸan sektörde satın almalar ve birleÅŸmeler dikkat çekmektedir. Söz konusu firmalar hafif raylı sistem araçlarından yüksek hızlı trene, alt sistem bazındaki katma deÄŸeri yüksek ürünlere kadar her türlü ürünü yapabilen ürün çeÅŸitliliÄŸi olan ve teknolojiyi elinde tutan firmalardır.

Raylı sistem sektörü tedarik zincirinin en üstünde sistem entegrasyonunu yapan, gövde montajını gerçekleÅŸtiren tasarım yapan 9 ana üretici bulunmaktadır. Bu firmaların altında alt sistem bazında (alüminyum doÄŸramaları, camları, kablolar, aydınlatma elemanları, yardımcı güç üniteleri vb gibi)  üretim yapan firmalar bulunmaktadır. Ancak raylı sistem aracının CER sistemi, tren kontrol sistemi (TCMS) ve fren gibi kritik bileÅŸenlerinde tasarım ve üreten yapan ulusal ve uluslararası düzeyde rekabet edecek bir firma bulunmamaktadır.

 Metro, yüksek hızlı tren gibi daha yüksek teknoloji isteyen ürünlerin üretimi ve tasarımı henüz ülkemizde yapılamamaktadır. Ancak yıllar içinde ihalelere konan yerlilik ÅŸartı ve yurtiçi firmalardan yapılan satın almalar ile yerli firmalar tasarım ve ürettikleri ürün açısından kendilerini geliÅŸtirmiÅŸ, kullandıkları birçok ara ürünü de yerlileÅŸtirmiÅŸlerdir.

Ä°lerleyen süreçte, kalkınma planları, yıllık programlar ve stratejilerdeki ilke, hedef ve politikalar doÄŸrultusunda raylı sistemler sanayi politikasının belirlenmesi, sektörün sorunlarının tespit edilerek çözüm yollarının geliÅŸtirilmesi amacıyla 03/04/2019 tarihli Resmi Gazete’de Raylı Sistemler Sanayi Teknik Komitesinin OluÅŸumu ve Görevlerine Dair TebliÄŸ yayımlanarak Raylı Sistemler Sanayi Teknik Komitesi (RAY-TEK) kurulmuÅŸtur. RAY-TEK bünyesinde çeÅŸitli çalışma grupları oluÅŸturulmak suretiyle sektörün çözüm bekleyen sorunları giderilmeye, Kalkınma Planı ve CumhurbaÅŸkanlığı Yıllık Programlarında Bakanlığımıza ve diÄŸer kamu kurumlarına verilen tedbirlerin gerçekleÅŸtirilmesine dönük çalışmalar sürdürülmektedir.

2020 CumhurbaÅŸkanlığı Yıllık Programı ise kalkınma planında öngörülen politika ve tedbirlerin gerçekleÅŸtirilmesine dönük yürütülecek faaliyet ve projeler ile bunlardan sorumlu ve iÅŸbirliÄŸi yapılacak kuruluÅŸları belirlemiÅŸtir. Bu kapsamda belirlenen 11 politika ve tedbirden 5’inin sorumluluÄŸu Bakanlığımız Sanayi Genel MüdürlüÄŸüne verilmiÅŸ olup bunları gerçekleÅŸtirmek üzere yürütülmesi gereken 9 farklı faaliyet ve proje bulunmaktadır. Bu faaliyet ve projelerin gerçekleÅŸtirilmesine dönük olarak RAY-TEK bünyesinde oluÅŸturulan çalışma grupları ve Sanayi Ä°ÅŸbirliÄŸi Projeleri (SÄ°P) mevzuatı çerçevesinde sürdürülmekte olup, 2020 yılının ikinci yarısında da çalışmalara devam edilmektedir.

Dünyada yerli katkı uygulayan ülkelerin sayısı hızla artmakta ve ihale açan ülkeler yatırımların kendi ülkelerinde yapılmasını istemektedir. ÖrneÄŸin Çin, ABD, Güney Afrika,  Polonya gibi AB ülkeleri ihalelerde yerli katkı ve ülkelerinde yatırım ÅŸartı getirmektedir.

Türkiye 2012 yılından bu yana raylı sistem araç alım ihalelerinde en az % 51 yerli katkı ÅŸartı getirmiÅŸ olup bu oranın devlet politikası ile önümüzdeki yıllarda % 80 yerli katkı oranına artırılması ve nihayetinde ülkemizde kabiliyeti yüksek milli bir marka üretilmesi hedeflenmektedir.

4734 sayılı Kamu Ä°hale Kanunun 3. Maddesinin (u) bendi kapsamında “yenilik, yerlileÅŸme ve teknoloji transferini saÄŸlamaya yönelik sanayi iÅŸ birliÄŸi uygulamalarını içeren mal ve hizmet alımları ile yapım iÅŸleri” istisna kapsamına alımmış ve Bakanlığımız tarafından ikincil mevzuat (SÄ°P: Sanayi Ä°ÅŸbirliÄŸi Projesi) hazırlanmıştır. Bu çerçevede, istekli belediyelerin raylı sitemlere iliÅŸkin yapılan SÄ°P baÅŸvuruları ile raylı sitemler sanayinin yerli, yenilikçi ürünler geliÅŸtirmesi ve teknoloji transferi yapmasına olanak veren ihale çalışmaları Genel MüdürlüÄŸümüzce yürütülmektedir.  

DiÄŸer taraftan, orta-yüksek teknoloji seviyesindeki sektörler arasında bulunan raylı sistemler sektörü On Birinci Kalkınma Planında odak sektörlerden biri olarak belirlenmiÅŸtir. Bu sektörlerde, cari açığın fazla olduÄŸu, Ar-Ge yoÄŸunluklu, geliÅŸen talep eÄŸilimine sahip, katma deÄŸeri yüksek öncelikli ürünlerin yerli imkânlarla üretiminin saÄŸlanması hedeflenmektedir. Bu hedef doÄŸrultusunda, öncelikli ürünlere yönelik yatırımların, Ar-Ge aÅŸamasından iÅŸletme dönemine kadar uçtan uca bir mekanizma ile destekleneceÄŸi ve 2019 yılında Bakanlığımızca hazırlanan 2023 Sanayi ve Teknoloji Stratejisi’nin 5 ana bileÅŸeninden biri olan Teknoloji Odaklı Sanayi Hamlesi Programı hayata geçirilmiÅŸtir.  Program kapsamında Bakanlığımızın iki genel müdürlüÄŸü Sanayi Genel MüdürlüÄŸü ve Milli Teknoloji Hamlesi Genel MüdürlüÄŸü koordinasyonunda, yerlileÅŸtirilecek raylı sitemler sanayi ürünleri belirlenecek ve akabinde sektör destek mekanizmalarından yararlandırılacaktır.

Önümüzdeki dönemde, raylı sistemler sektörünün sorun ve taleplerini alarak çözüm ortaya koymak, araÅŸtırma ve geliÅŸtirme faaliyetlerini destekleyerek yerli raylı sistem araçlarının tasarımdan itibaren kendi imkan ve kabiliyetlerimizle üretimini saÄŸlamak üzere çalışmalarımız devam edecektir.

Åžeyma BARLAS GONCA

Sanayi ve Teknoloji Uzmanı

Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı/Sanayi Genel MüdürlüÄŸü